Richard van den Broeke -- 2 maart 1942

2 maart 1942
Na mijn plicht te hebben gedaan bij het vernielingswerk op het Marine-Etablissement(M.E.)te Soerabaja, ben ik met Koorn en Mooy in de auto van laatstgenoemde naar huis (Speelmanstraat 35) gegaan. Thuis trof ik niemand. Allen zaten in de schuilplaats want er was luchtalarm. Echter geen alarm voor de aanwezigheid van vijandelijke bommenwerpers of jagers, doch als veiligheidsmaatregel, aangezien toen (±11 uur ´s morgens) met het grote vernielingsproces van explosieven op het ME en het opblazen van de Pyrotechnische Werkplaats(P.W.) van de Marine op Madoera werd begonnen.

In de bedoelde schuilplaats trof ik mijn vrouw Emmy, Anneke en Ciska(schoonzus). Emmy was erg zenuwachtig, vooral toen ik haar vertelde dat ik ´s middags om half zes op station Kotta aanwezig moest zijn om met het M.E.-personeel om half zeven te vertrekken richting Tjilatjap. Nadat het all-clearsignaal was gegeven, ben ik naar station Goebeng gegaan om de daar voor onms staande koffers en de eetstoel van Anneke af te halen. Ik heb de hele zaak op een taxi geladen en naar de Speelmanstraat gebracht. Boven de stad hingen zware donkere wolken, welke hun oorsprong hadden in de richting van het M.E. en P.W. .

Nadat ik de koffers thuis had afgezet, ben ik naar mijn ouders gegaan om afscheid te nemen. Ik was erg zenuwachtig, ook al door alles wat ik vanaf zondagmorgen op het M.E. had meegemaakt. Guus was thuis. Zus zat op kantoor, van haar heb ik geen afscheid kunnen nemen. Els kwam bij Cis thuis om mij te groeten. Er moet in mijn ouders heel wat zijn omgegaan; beide zoons zouden vertrekken, één naar het front voor ons leger en de ander als evacué met de Marine naar een onbekend oord.

Deze dag zal ik niet licht vergeten. Ik was erg in strijd met mijzelf. De gedachte Emmy en Anneke alleen achter te laten vond ik verschrikkelijk, maar als militair moest ik aan de order om te evacueren gehoor geven, anders zouden de gevolgen voor mij zijn en zou ik waarschijnlijk mijn gezin duperen. Toen ik weer in de Speelmanstraat kwam, vond ik op ´t terras bij Cis thuis zitten, Van Dijk en zijn vrouw en Darphoorn en zijn vrouw. Eddy (mijn zwager) was nog niet thuis, hij kwam pas tegen één uur ´s middags met Verloop. Eddy moest zich om 4 uur ´s middags weer meldenbij het Bristol Hotel waar de Marine-gasdienst verzamelen zou voor ´t vertrek met auto´s in de richting van Tjilatjap.

Nadat Eddy om 4 uur afscheid van ons allen genomen had, zijn Emmy en ik ons gaan baden en kleden. Anneke, die kleine schat, was intussen al gekleed door Emmy. Om 5 uur kwam Niesje Mens bij ons. Rudy, haar man (ze waren nauwelijks 1 maand getrouwd) was de vorige dag al geëvacueerd met de Marine Luchtvaartdienst. Om half 6 kwam Van Dijk met de auto voorrijden en moest ik afscheid nemen. Ik wou liever niet dat Emmy mee ging naar het station.

Dit afscheid van vrouw en kind, Cis en Niesje, zal ik niet gauw vergeten. Je weet op zo´n moment niet wat er met je gebeurd. Het was alsof ik een harde klap op mijn hoofd kreeg. Ik droeg Anneke(toen 1½ jaar oud), zoals ik altijd gewend was haar te dragen en in die paar minuten zag ik een caleidoscoop van ons huwelijk en de geboorte van Anneke, ons huis in Pasuruan waar Emmy en ik zo graag waren en wat ons zo lief was. Ik voelde niet meer dat ik stond of liep. Ik zat nauwelijks in de auto of Van Dijk reed weg en uit de verte zag ik een laatste glimp van Emmy met Anneke op haar arm, die in de richting van het huis liep. Wanneer zou ik beide lievelingen weer terugzien?

Het ging er intussen nog om of wij met de auto naar Tjilatjap zouden moeten gaan of per trein. Dit zou op station Koebeng bekend gemaakt worden. Wij reden via Toendjoengan naar Kotta en ik zag onderweg Ans Ellerkamp nog en Anneke Hemmes, die bij Cis in huis was. Anneke hebben wij in de auto genomen en gevraagd of zij de auto van Van Dijk naar het huis van Van Dijk in de Speelmanstraat terug wilde brengen, in geval wij met de trein zouden gaan.

Op het station Kotta was ´t een drukte van belang. Het waren allemaal M.E.-mensen die moesten evacueren. Het bericht kwam af dat wij per trein naar Tjilatjap zouden gaan en dus nam ik afscheid van Anneke Hemmes, die de auto van Van Dijk terugreed naar de Speelmanstraat. De trein was prop en propvol en warm dat ´t was! Om half 7 zette de trein zich in beweging. We reden in black-out weg en van Soerabaja was al spoedig niet veel meer te zien. In de trein werd niet veel gesproken. Iedereen was het liefst alleen met z´n gedachten. Voorzover men nog kon denken door vermoeienissen en emoties van de afgelopen 48 uur. De treinreis was taai. Wij hadden allen hevige dorst, waren vermoeid en slaperig. We konden echter alleen al door de ongelukkige houding waarin wij zaten niet slapen.

Bij Madioen zagen wij grote branden. De vernieling van de houtstapelplaatsen. Elk ogenblik stopte de trein, vaak ongemotiveerd, tenminste naar onze mening, want ettelijke malen stonden wij midden in de sawahs stil. Ik zat in één coupé met Koenraad Koorn, Bert van Dijk, Rudy Mooy en Tjeerd Heidstra. Bij één van de stations hoorden wij dat de vorige trein met marine evacuees naar Tjilatjap (de dagtrein) door de Jap was gemitrailleerd en er enige doden te betreuren waren. Bij dit station zag ik zelfs enige matrozen die ik herkende als mensen van het M.K.P. (Marinekazerne Pasiran) inde kampongs ronddolen. Een bedenkelijke toestand. Trouwens op de verschillende stations die wij aandeden vielen er regelmatig een paar mensen van onze trein af, die zich bedacht hadden en voor ´t evacueren niets voelden.


Richard van den Broeke (1914-1980) was in 1942 reserve-marienofficier geworden vanwege de dreigende oorlog met Japan. Nadat de Slag in de Javazee verloren was, landden de Jaapanners op 28 februari en 1 maart op Java. Van den Broeke's dagboek begint op 2 maart 1942.